23 stycznia przypada wspomnienie Błogosławionych Męczenników Podlaskich - Wincentego Lewoniuka i 12 Towarzyszy, którzy 24 stycznia 1874 r. ponieśli śmierć męczeńską w Pratulinie. Warto podkreślić, że tydzień wcześniej podobne wydarzenia, gdy w obronie kościoła życie oddało 13 unitów, miały miejsce w Drelowie, który należał do dekanatu radzyńskiego. A i w samym Radzyniu również istniała cerkiew unicka.
W 1703 roku ówczesny właściciel dóbr radzyńskich Stanisław Antoni Szczuka ufundował cerkiew pod wezwaniem św. Jerzego. Na terenie włości Szczuki mieszkali liczni grekokatolicy; mniej ich było w samym mieście, więcej w okolicznych wioskach, w niektórych żyli wyłącznie unici.
Plac pod zabudowania cerkiewne właściciel Radzynia wyznaczył w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodu dominalnego (parku), obecnie na tym miejscu znajduje się Dom Nauczyciela, a I LO przy ulicy Partyzantów – to teren dawnego cmentarza unickiego (istniejącego do początku XIX wieku).
W latach 1784-1836 proboszczem był Teodor Kaliński, czynny działacz powstania kościuszkowskiego, który patriotyczne wychowanie przekazał swoim dzieciom. Jego syn-Jan Kaliński został biskupem chełmskim, za obronę wiary i polskości został zesłany na Sybir, gdzie zmarł (1866).
W wyniku represji po powstaniu listopadowym, jakie miały miejsce na ziemiach zabużańskich, wielu unitów przeszło na obrządek łaciński. Parafia liczyła w 1836 roku 456 wiernych, z tego w samym Radzyniu mieszkała tylko jedna rodzina unicka, licząca 7 osób.
Radzyńska cerkiew unicka ściągała tłumy wiernych, gdyż znajdował się tu uznawany za cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. O skuteczności modlitw przed tym wizerunkiem świadczyły liczne wota.
Po Powstaniu Styczniowym rozpoczęły się działania zmierzające do likwidacji unii, za datę całkowitej likwidacji wyznania grekokatolickiego i przejścia unitów na prawosławie wyznaczono 1 stycznia 1874 r. 13 maja 1875 r. ukazem carskim parafie unickie zostały zamienione na prawosławne. Wierni z parafii radzyńskiej nie chcieli dopuścić do odebrania im świątyni. Rosjanie użyli wojska, ówczesnego proboszcza Szeremetkę aresztowali i internowali w Siedlcach. Nowym proboszczem parafii w Radzyniu został ks. Jan Łagodziński, który w 1875 r. przyjął prawosławie. Cudowny obraz Matki Boskiej Rosjanie zrabowali w 1875 r., a w 1915 wywieźli w głąb Rosji.
W ramach represji w 1878 r. cerkiew unicka została rozebrana przez władze rosyjskie, z materiału zbudowano szkołę w Zbulitowie, gdzie miała funkcjonować rosyjska szkoła dla dzieci unickich, jednak z braku chętnych zamysł ten porzucono, budynek sprzedano.
W Radzyniu natomiast na należącym do miasta placu (obecnie jest to boisko Szkoły Podstawowej nr 1) Rosjanie zbudowali murowaną cerkiew pw. św. Georgija (Jerzego), którą oddano do użytku w 1882 r.
Grekokatolicy nie chcieli chodzić do cerkwi prawosławnej, pozostali wierni Kościołowi katolickiemu i mimo zakazu oraz kontroli władz rosyjskich korzystali z posługi kapłanów rzymskokatolickich z parafii Świętej Trójcy. Starali się uczęszczać do kościoła rzymskiego, jednak mieszczanie radzyńscy utrudniali im to w obawie przed zamknięciem kościoła przez władze rosyjskie. Natomiast księża katoliccy udzielali potajemnie posług religijnych unitom, za co spotkały ich represje: w kwietniu 1887 r. gubernator usunął z parafii radzyńskiej księży Arciszewskiego i Rozwadowskiego. Pierwszy z nich został zesłany na 3 lata do guberni prezneńskiej, a drugi przeniesiony został na tereny, gdzie nie było unitów.
Po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. większość grekokatolików przeszła na wyznanie rzymskokatolickie.
Jeśli chodzi o cerkiew prawosławną, to po I wojnie światowej jej budynek został najpierw przekazany miastu (1920), a następnie – Kościołowi katolickiemu (1923). Świątynia służyła katolikom do II wojny światowej. W trakcie działań wojennych uległa tak znacznemu zniszczeniu, że po 1945 jej odbudowę uznano za nieopłacalną. Materiał z jej rozbiórki wykorzystano do wzniesienia plebanii parafii Trójcy Świętej.
W 2016 roku proboszcz parafii pw. Świętej Trójcy ks. kan. Andrzej Kieliszek odnalazł prawdopodobnie jedyną ocalałą pamiątkę materialną po radzyńskiej cerkwi unickiej – obraz św. Mikołaja w stroju wschodnim, który po renowacji zawisł w kościele.
Warto podkreślić, że w Radzyniu znajduje się obecnie kościół pod wezwaniem Błogosławionych Męczenników Podlaskich. Posiada on nie tylko relikwie Unitów z Pratulina; w świątyni znajduje się obraz, który wisiał na Bazylice św. Piotra w czasie Mszy św. beatyfikacyjnej 6 października 1996 roku. Od ubiegłego roku portyk świątyni zdobi płaskorzeźba ukazująca Męczenników Podlaskich.
Na podstawie: Agnieszka Gątarczyk, Dzieje parafii unickiej w Radzyniu Podlaskim, w: Radzyński Rocznik Humanistyczny, tom 8, 2008, s. 28-47.
Komentarze obsługiwane przez CComment