W Radzyniu Podlaskim Żydzi posiadali dwa miejsca pochówku – tzw. stary cmentarz zlokalizowany pomiędzy ulicami Zabielską, Cichą i Chomiczewskiego (po wschodniej stronie koszar wojskowych) oraz nowy cmentarz znajdujący się przy ulicy Lubelskiej (przy cmentarzu komunalnym).
Pierwszy z cmentarzy powstał najprawdopodobniej w drugiej połowie XVII w. równolegle do ukonstytuowania się gminy żydowskiej w Radzyniu. Znajdował się 500 m na południe od obecnego centrum Radzynia. Cmentarz rozciągał się na osi wschód-zachód i miał kształt wydłużonego prostokąta ze ściętym rogiem południowo-zachodnim. Znajdowały się na nim, obok dwóch krypt w formie małych budynków, głównie proste, kamienne nagrobki. Cmentarz był w pełni użytkowany do momentu przepełnienia na początku XX w., choć pojedyncze pochówki odbywały się tam jeszcze w latach 30-tych. Podczas II wojny światowej Niemcy zrównali z ziemią nekropolię, a zajmowane przez nią tereny zostały przeznaczone pod zabudowę miejską.
Nowy cmentarz, po przepełnieniu starego na początku XX w., powstał przy ul. Lubelskiej (ok. 1,6 km na południe od centrum miasta). Nekropolia zajmuje powierzchnię 0,69 ha i ma kształt równoległoboku. Gminie żydowskiej służyła do 1941 r. Podczas II wojny światowej Niemcy na cmentarzu przeprowadzali egzekucje, a po likwidacji radzyńskiego getta zniszczyli go doszczętnie. Cześć macew została wykorzystana m.in. do prac budowlanych wokół aresztu Gestapo i PUBP przy ul. Warszawskiej 5a. W okresie PRL-u dewastacja cmentarza postępowała a miejscowa ludność rozkradła większość spośród pozostałych na nim macew. Do dziś zachowały się nieliczne macewy oraz fragmenty nagrobków.
Na początku lat 90-tych XX w., z inicjatywy Pesacha Tunkielszwarza i współpracy Żydów pochodzących z Radzynia oraz miejscowych władz, cmentarz został uporządkowany i ogrodzony. Ponadto odsłonięto na nim pomnik poświęcony ofiarom Holokaustu. Na betonowym postumencie ustawiony został obelisk stylizowany na macewę. Wyryto na nim Gwiazdę Dawida oraz napisy w językach hebrajskim, polskim i angielskim o treści: „KU WIECZNEJ PAMIĘCI / ŻYDÓW RADZYNIA / WYMORDOWANYCH PRZEZ NACISTÓW [powinno być NAZISTÓW] / W LATACH 1939-1945 / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI!” oraz „CMENTARZ TEN ZAŁOŻONY Z POCZĄTKIEM / 20-EGO WIEKU SŁUŻYŁ GMINIE ŻYDOWSKIEJ / DO KOŃCA 1941 ROKU.” Oficjalne odsłonięcie pomnika odbyło się 16 sierpnia 1995 r.
14 listopada 2012 r., decyzją Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich, złożonej z przedstawicieli strony rządowej i prawników żydowskich, miasto Radzyń przekazało cmentarz Gminie Wyznaniowej Żydowskiej.
Post scriptum
Na początku 2022 r., z inicjatywy społecznika i regionalisty Tadeusza Pietrasa, nowy cmentarz żydowski w Radzyniu został ponownie uporządkowany. Odnowiono też stojący na nim pomnik, wyeksponowano zachowane macewy oraz fragmenty nagrobków. Ponadto podjęto starania przekazania Gminie Wyznaniowej Żydowskiej macew odnalezionych w najbliższym sąsiedztwie dawnego aresztu Gestapo i PUBP przy ul. Warszawskiej 5a w Radzyniu.
Widok ze starego cmentarza żydowskiego na pałac Potockich, u dołu znajdują się macewy
(okres międzywojenny) Fot. Józef Karłowicz
Komentarze obsługiwane przez CComment